Tien tips voor jouw onderzoek
Hoe ga je te werk om die zwijgende vader alsnog aan het praten te krijgen, ook al is hij allang overleden? Dit zijn tien handzame tips. Ik hoor graag (in de reacties) welke jij eraan wil toevoegen.
1. Je begint bij je eigen familie. Als je vader nog leeft, open met een vraag waaruit oprechte interesse blijkt. Doe hetzelfde bij je moeder, ooms en tantes, bij je broers of zussen. Herinneringen zijn persoonlijk en natuurlijk gekleurd door de band die hij of zij met de zwijgende vader heeft. Feiten leg je naast elkaar. Zo ontstaat het inhoudelijke startpunt van je onderzoek.
2. Foto’s, brieven, paperassen die zomaar opduiken. De familie heeft mogelijk ergens op zolder, in de kelder of ergens in een ‘map met ouwe meuk’ tastbare herinneringen aan de oorlogsjaren. Blijf ze eraan herinneren dat ze ‘toch even extra moeten zoeken’. Niet zelden heb ik meegemaakt dat familieleden zeker wisten dat er niets was, en dat na een extra check toch die ene foto of een vergeelde briefwisseling opdook.
3. Je duikt in de belangrijkste archieven. Ik pik er drie uit, waar je absoluut eerst even moet gaan zoeken omdat hier de basis ligt voor officiële papieren, originele lijsten van arbeiders, verklaringen en getuigenissen. In willekeurige volgorde: Arolsen Archieven, Rode Kruis en de dwangarbeid, en het Centrum voor Familiegeschiedenis.
Als je hier niks vindt, dan heb je pech. Zoals mij overkwam. Na een jaar ontdekte ik dat mijn vader Paul wel degelijk in de Arolsen Archieven voorkwam, maar dat zijn naam volledig verkeerd was gespeld. Deze drie archieven geven je handvatten om verder te speuren. Ga daarom op zoek naar (klein)kinderen van mannen die worden vermeld op de lijsten waar je zwijgende vader ook wordt genoemd. Heb je iemand, herhaal stap 2. Heb je al wat informatie, maak gebruik van de behulpzame regionale archieven. Hier werken steevast zeer bereidwillige en meedenkende mensen.
4. Hoe vind je die kinderen? Dat is een hele leuke vraag voor iemand die zich graag vastbijt in het onderzoek. Vraag persoonskaarten op, zodat je ook de namen van het nageslacht verkrijgt. Check lokale heemkundekringen, die vaak bidprentjes verzamelen. Ga aan de hand van die namen op social media op zoek naar (klein)kinderen. En dan pak je ouderwets de telefoon. Blijf bellen, geef niet op. Soms heb je ineens beet, soms pas na dertig belletjes.
5. Lees en verdiep je. De naslagwerken van Karel Volder zijn een belangrijke bron om enig idee te krijgen hoe de mannen de dwangarbeid hebben beleefd en hoe ze uit de oorlog zijn teruggekeerd. Tewerkgesteld van Renske Krimp-Schraven is een recent boek dat je gelezen moet hebben. En mijn eigen boek Zwijgende vaders vertelt je natuurlijk alles over mijn speurtocht, inclusief frustratie en momenten van euforie.
6. De eerste reconstructie. Begin aan de hand van je bevindingen met een tijdlijn plus namen. Wie waren bij jouw zwijgende vader in Duitsland. Wanneer zijn ze vertrokken? Wat voor werk hebben ze verricht? Welk bewijsmateriaal heb je om in zijn voetsporen het oorlogsverhaal samen te stellen? Ga nog niet schrijven, want dat vertraagt. Begin met de hoofdzaken, zodat je een kader hebt dat je beetje bij beetje gaat inkleuren. Neem de tijd, het kost al genoeg energie.
7. Op pad. Wie weet waar zijn zwijgende vader is geweest in Duitsland, moet naar de plek zelf. In Krefeld heb ik gelegenheid gehad om het fabrieksterrein te betreden. Niets deed meer denken aan die tijd, maar het opende wel ‘een energetisch veld’. Hier liep mijn vader als jongeman. In de stad kun je ook het centrum bezoeken, een kerk, een bioscoop uit die tijd. Veldonderzoek is vooral het aantikken van je hartsgebied.
8. Wat als de naam van je vader voorkomt in het CABR, het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging? Hier kan je onderzoek een bijzondere wending nemen? Heeft hij misschien sympathie gehad voor Hitler? Die vraag heeft mij best bezig gehouden. Wordt hij genoemd in een onderzoek naar ‘foute’ Nederlanders? Mijn advies, zoek het uit en ga naar Nationaal Archief in Den Haag. Het vertelt het hele verhaal van toen. Dat is wat je wil, toch? Wat is er toen gebeurd.
9. Als je eenmaal alle bronnen hebt geraadpleegd, en je hebt een berg aan informatie opgeduikeld, dan wordt het tijd om te selecteren. Hoe vaak heb ik zelf niet een zijpaadje genomen? Je weet maar nooit wat je daar aantreft. Elke keer moest ik mezelf tot de orde roepen: Focus op het verhaal van je vader, Tim! Het is zo eenvoudig om jezelf te verliezen in het bredere verhaal van de dwangarbeid. Je wilt iets weten over jouw zwijgende vader. Houd hem in gedachten, en richt je op die cirkel. Hij, de mannen, de plek, de gebeurtenissen daar en toen.
10. Het moment van oogsten. Alle informatie heb je te verwerken. Dat hoeft niet meteen in een boek. Dat kan ook in de vorm van een fotocollage. Of in een lange mail aan je familie. Je kunt er een PowerPoint van samenstellen. Bewaar het verhaal van jouw zwijgende vader in ieder geval niet voor jezelf. Deel het met je broers en zussen, met neven en nichten, met je kinderen, of wie dan ook interesse toont. Zo zorgen we ervoor dat die zwijgende vaders toch gaan vertellen. Via jou. Succes!